در مناسبت میلاد مسعود حضرت رضا(ع) نیکو دیدیم که جدا از مقام علمی آن امام رئوف این بار از عبادت روزانۀ آن حضرت ذکری شود. لذا به مرور گزارشی می‌پردازیم که فرستادۀ مأمون در مشاهدات عینی خود از آن امام نقل کرده است.اهمیت این متن در آن است که شیعیان بدانند که شیوه‌ آنها در نمازهای یومیه همان است که از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است. همچنین برای مؤمنانی که به انجام دقیق عبادات مشتاقند و به انجام مستحبات و کیفیت نماز شب شایقند این متن گزارش کاملی به دست می‌دهد. به راستی اگر امامان معصوم تا این حد در عبادت خدای تعالی جدّیت داشته و دارند سایر مردم چگونه باید باشند؟

توضیحاً اینکه این متن از فصل ۴۴ کتاب عیون اخبار الرضا(ع) گردآوریِ شیخ صدوق (ابن بابویه) نقل می‌شود.

*****

رجاء بن ابى‌ضحّاک گوید: مأمون مرا فرستاد که على بن موسى علیهما السلام را از مدینه به خراسان نزد او آورم، و سفارش نمود که من شخصاً مراقب او باشم و امر کرد که از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دهم، نه راه قم. و شبانه‏‌روز هم از او جدا نشوم و محافظ او باشم تا وى را بر مأمون وارد کنم و من پیوسته از مدینه تا مرو با او بودم و جدا نمى‏‌شدم. به خدا قسم احدى را ندیدم که از او متّقى‌‏تر نسبت به خداى تعالى باشد، و یا از او بیشتر یاد خدا باشد و ذکر خدا گوید در تمامى اوقاتش، و یا خداترس و پارساتر از او باشد.

کیفیت نمازهای یومیه و نافلۀ حضرت رضا(ع)

نماز صبح

چون سپیده مى‏‌دمید نماز به جاى آورده و در سجده‏‌گاه خود مى‌‏نشست و مشغول گفتن‏ «سبحان الله و الحمد الله، و لا اله الا الله» و تکبیر و صلوات بود تا آفتاب بدمد. سپس به سجده مى‌‏رفت و در سجده بود تا آفتاب بالا آید. آنگاه برمی‌خاست و به مردم مى‏‌پرداخت، و آنان را حدیث می‌کرد و موعظه و پند می‌داد تا نزدیک زوال ظهر. سپس تجدید وضو کرده و به محلّ نماز خویش باز می‌گشت.

نماز ظهر و عصر

و چون زوال ظهر می‌شد شش رکعت نماز به جاى مى‏‌آورد (یعنى سه نماز دو رکعتى)، و در رکعت اوّل پس از حمد، قُلْ یا أیُّهَا الْکافِرونَ‏ را قرائت می‌کرد، و در رکعت دوم پس از حمد قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ را، و در چهار رکعت دیگر سوره حمد و قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَد را، و در هر دو رکعت سلام مى‏‌داد. در رکعت دومِ هر کدام نیز پس از قرائت و پیش از رکوع قنوت می‌خواند. آنگاه اذان می‌گفت و دو رکعت دیگر نماز به جاى مى‏‌آورد. سپس اقامه مى‏‌گفت، و نماز ظهرش را به جای مى‏‌آورد، و چون سلام نماز را مى‏‌داد تسبیحات اربعه‏ (سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر) را آنقدر که خدا می‌خواست ادا می‌کرد. بعد به سجده می‌رفت و سجدۀ شکر به جای مى‌‏آورد و در آن حال یکصد بار «شکراً لِلّه» می‌گفت.

و چون سر خود را از سجده شکر برمی‌داشت از جا برمی‌خاست و شش رکعت دیگر نماز به جای مى‏‌آورد، در هر رکعت پس از حمد، قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ را می‌خواند و سر هر دو رکعت سلام مى‌‏داد و در رکعت دوم هر نماز پس از قرائت و پیش از رکوع قنوت مى‏‌خواند، و چون تمام می‌شد اذان می‌گفت و دو رکعت دیگر نافله به جای مى‏‌آورد و در رکعت دوم قنوت مى‏‌خواند، و پس از سلام برخاسته و به نماز عصر شروع می‌کرد. و چون سلام نماز را مى‏‌داد در همان جا مى‌‏نشست و تسبیحات اربعه را مى‏‌گفت تا آنجا که خدا خواسته باشد. آنگاه به سجده می‌رفت و یکصد بار ذکر «حمداً لِلَّه» می‌گفت.

نماز مغرب و عشاء

و چون آفتاب غروب می‌کرد، باز تجدید وضو می‌کرد و سه رکعت نماز مغرب به جای مى‏‌آورد با یک اذان و یک اقامه و قنوت در رکعت دوم قبل از رفتن به رکوع بعد از تمام شدن قرائت سوره. و چون سلام نماز را مى‏‌داد در همان جا مى‏‌نشست و تسبیحات مذکور قبل را به جای مى‏‌آورد، و بعد به سجده شکر می‌رفت، و بعد سر بر می‌داشت ولى با کسى تکلّم نمى‏‌کرد تا اینکه چهار رکعت نافله مغرب را به جای مى‌‏آورد، هر دو رکعت به یک سلام با قنوت در رکعت دوم هر کدام. و در رکعت اوّل پس از حمد، جحد (سورۀ الکافرون) را می‌خواند و در رکعت دوم پس از حمد توحید را و در رکعات بعد پس از حمد توحید را می‌خواند و سلام می‌داد و به تعقیبات می‌پرداخت تا آنجا که خدا دوست داشت.

آنگاه به افطار مى‏‌پرداخت، و استراحت مى‏‌نمود تا ثلثى از شب بگذرد. بعد برمی‌خاست و نماز عشاء را شروع می‌کرد و چهار رکعت به جای مى‌‏آورد، و در رکعت دوم پس از قرائت و پیش از رکوع قنوت مى‌‏خواند، و چون سلام مى‏‌داد در مصلاى خویش‏ باقى مانده و مشغول گفتن به تسبیحات مذکوره که قبلا گفته شد مى‏‌نشست، و پس از این تعقیبات به سجده شکر می‌رفت. آنگاه سر برداشته و به بستر خواب می‌رفت.

نماز نافلۀ شب

و چون ثلث آخر شب مى‏‌شد از خواب برخاسته و با ذکر تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل و استغفار به مسواک دندان‌هاى خویش مشغول می‌گشت و سپس وضو ساخته و به نماز شب مى‏‌پرداخت و هشت رکعت هر دو رکعت به یک سلام، نماز شب مى‌‏خواند. و در رکعت اوّل نماز یک بار سوره «حمد» و سى بار سوره «توحید» را مى‏‌خواند. و نیز چهار رکعت نماز جعفر طیّار را به جای مى‏‌آورد هر دو رکعت به یک سلام و در هر کدام پس از تسبیح قبل از رکوع رکعت دوم قنوت می‌خواند و آن را از نماز شب محسوب می‌داشت. سپس برخاسته و دو رکعت دیگر را مشغول می‌شد و در رکعت اوّل سوره حمد و سوره مُلک (تبارک) را قرائت مى‏‌کرد، و در رکعت دوم حمد، و سورۀ‏ هَلْ أتى‏ عَلَى الإنسان‏ را. و نماز را تمام کرده برمی‌خاست و به نماز شفع مى‏‌پرداخت و در هر رکعت سوره حمد یک بار و قل‏ هُوَ اللهُ أحَد را سه بار قرائت مى‏‌نمود و در رکعت دوم قنوت به جای مى‌‏آورد و چون سلام نماز را مى‏‌داد، برمى‏‌خاست و نماز وتر (یک رکعت) را انجام مى‏‌داد. و در آن حمد را یک بار و قل‏ هُوَ اللهُ أحَد را سه بار و بعد قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق‏ را یک بار و قل‏ أعُوذُ بِرَبِّ النَّاس‏ یک بار خوانده و قبل از رکوع، قنوت را با دعایى که در متن ذکر شده است می‌خواند، و دعا چنین است:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا أعْطَیْتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیْتَ فَإنَّکَ تَقْضِی وَ لا یُقْضَى عَلَیکَ إنَّهُ لا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَ تَعالَیْت.

بار الها! بر محمد و آل او درود فرست، و ما را در زمرۀ کسانى که هدایت فرموده‌‏اى هدایت فرما، و از آنان که عافیت بخشیده‏‌اى قرار ده. و ما را مورد مهر قرار ده در میان آنان که به ایشان مهر ورزیدى. و به آنچه که بر ما ارزانى داشته‏‌اى برکت عطا فرما، و ما را از شرّ حکمى که براى معصیت‏کاران مقرّر داشته‏‌اى حفظ کن. زیرا تویى که فرمان می‌دهى و کسى را بر تو فرمانى نیست (مشیّت و خواست تو در سراسر هستى نافذ است و بس)، و همانا خوار نگردد آن که تواش مورد مهر قرار داده و دوست خود گرفته‏‌اى، و عزیز و محترم نباشد آن که او را دشمن داشته‌‏اى. والا و بزرگ و رفیعى اى پروردگار ما!

و پس از آن هفتاد بار می‌گفت: «استغفر الله و أسئَلُهُ التّوبه». و چون سلام نماز می‌داد براى خواندن تعقیبات مى‏‌نشست تا مدتى که خدا دوست داشت.

نافله صبح

و چون نزدیک طلوع فجر می‌شد برخاسته دو رکعت نافله صبح را به جای مى‏‌آورد، و در رکعت اوّل سوره حمد و قل‏ یا أیُّهَا الْکافِرُونَ‏ قرائت می‌کرد و در رکعت دوم سوره حمد و قل‏ هُوَ اللهُ أحَد را می‌خواند. و چون فجر طلوع می‌کرد اذان و اقامه می‌گفت و دو رکعت نماز صبح به جای مى‌‏آورد. و پس از سلام نماز مى‏‌نشست و به تعقیبات نماز مى‏‌پرداخت تا طلوع آفتاب. و آنگاه به سجده شکر رفته و همچنان در سجده بود تا روز بلند شود.

ذکر قنوت و سوره‌های قرآن در نمازهای حضرت رضا(ع)

در تمام نمازهاى واجب در رکعت اول سوره حمد و سوره إنّا انزلناه، و در رکعت دوم حمد و‏ قل هُوَ اللهُ أَحَد را می‌خواند بجز نماز صبح و ظهر و عصر روزهاى جمعه که در آن اوقات مذکور سوره حمد و جمعه و منافقین را قرائت می‌کرد. و در نماز عشاى شب جمعه در رکعت اوّل پس از قرائت حمد، سوره جمعه و در رکعت دوم پس از حمد، سوره‏ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الأعْلَى‏ را می‌خواند. و در نماز صبح روزهای دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اوّل سوره حمد و سوره‏ هَلْ أَتى‏ عَلَى الإنسان‏، و در رکعت دوم پس از حمد سوره‏ هَلْ أتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَهِ را قرائت می‌کرد.

و قرائت نماز مغرب و عشاء و نماز شب و شفع و وتر و صبح را به جهر (بلند)، و نماز ظهر و عصر را به آهستگى می‌خواند، و در دو رکعت آخر «سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله اکبر» می‌گفت، و ذکر قنوت او در تمامى نمازها این بود: «ربّ اغفر لى و ارحم، و تجاوز عمّا تعلم، إنّک أنت الأعزّ الأجلّ الأکرم» (خداوندا! بیامرز و رحم نما و آن ناپسندها که از ما دیده‏اى بگذر، چون تو خود عزیزتر و شکوهمندتر و محترم‌ترى).

روزه و نمازهای امام رضا(ع) در سفر

و اگر در ماه مبارک رمضان، مسافر بود و به شهرى وارد می‌شد قصد اقامت ده روز می‌کرد و روزه‏اش را افطار نمى‌‏نمود، و چون شام می‌شد پیش از آنکه افطار کند ابتدا به نماز مغرب می‌پرداخت.

و اما در بین راه، نمازهاى واجبش را جز نماز مغرب دو رکعت به جای مى‏‌آورد و تنها آن را سه رکعت می‌گزارد و نافله آن را نیز به جا مى‏‌آورد و همچنین نوافل شب، نیز شفع و وتر. و دو رکعت نافله صبح را چه در سفر و چه در حضر ترک نمى‌‏نمود. و نافله‏‌هاى روز را در مسافرت نمى‏‌خواند، و پس از هر نمازى که قصر (شکسته) خوانده بود سى بار ذکر «سبحان الله و الحمد لله‏ و لا اله الا الله و الله اکبر» می‌گفت، و می‌فرمود: این جاى آن دو رکعتِ نخوانده را پر می‌کند و مانند این است که تمام به جای آورده شده است. و ندیدم او را که در سفر و حضر «صلاه ضحى» بخواند (صلاه ضحى از بدعت‌ها است که در زمان خلیفۀ دوم رسم شد و در میانۀ روز آن را مى‏‌خواندند). و در مدت سفر، روزه نمى‏‌گرفت.

کیفیت دعاها و تلاوت قرآن حضرت

آن حضرت علیه السلام در هر دعائى که شروع می‌کرد ابتدا صلوات بر محمد و آل او می‌فرستاد و در نماز و غیر آن بسیار صلوات می‌فرستاد.

و شب‌ها چون به بستر خواب می‌رفت زیاد تلاوت قرآن مى‌‏کرد، و هر گاه به آیه‌‏اى که در آن ذکرى از بهشت یا دوزخ بود می‌رسید می‌گریست، و از خداوند درخواست بهشت می‌کرد و از آتش دوزخ بدو پناه می‌برد. و «بسم الله الرّحمن الرّحیم‏» را در نمازهاى شبانه‌روزش به جهر (آواز بلند) می‌گفت.

آداب تلاوت سوره‌های قرآن

ـ و چون‏ قُلْ هُوَ اللهُ أحَد را می‌خواند آهسته می‌گفت: «الله احد» (خدا یکتاست) و چون سوره تمام می‌شد سه بار می‌گفت: «کذلک الله ربَّنا».

ـ و چون سوره «قُلْ یا أیُّهَا الْکافِرونَ‏» را می‌خواند آهسته و در دل می‌گفت: یا أیُّهَا الْکافِرُونَ‏. و پس از فراغ از آن سوره، سه بار می‌گفت: «ربّى الله و دینى الإسلام» (پروردگارم خداست و آئینم اسلام است).

ـ و چون سوره «و التّین‏ و الزّیتون» را قرائت می‌کرد، پس از فراغ می‌گفت: «بلى و أنا على ذلک من الشّاهدین» (آرى چنین است و من بر آن شهادت می‌دهم).

ـ و چون سوره «لا اُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ» را قرائت می‌کرد پس از فراغ می‌گفت: «سبحانک اللّهم» (منزّهى پروردگار من).

ـ و چون در سوره جمعه این آیه را می‌خواند قُلْ ما عِنْدَ اللهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَهِ، می‌گفت:‏ «للذین اتّقوا» و سپس تتمّه آیه را که‏ وَ اللهُ خَیْرُ الرَّازِقینَ‏ است قرائت می‌فرمود.

ـ و چون از خواندن سوره فاتحه فارغ می‌شد می‌گفت: «الحمد لله ربّ العالمین‏». و چون سوره «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الأعْلَى‏» را می‌خواند آهسته می‌گفت: «سبحان ربّى الاعلى».

ـ و چون‏ یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا را در هر سوره قرائت می‌کرد آهسته می‌گفت: «لبّیک اللّهمّ لبیک».

استقبال از حضرت رضا در شهرها

و آن حضرت علیه السلام در هیچ شهرى قدم نمى‏‌گذاشت جز اینکه اهالى آن سامان به دیدنش آمده از وى مسائل و مشکلات دینى و علمى خود را مى‏‌پرسیدند. و بسیار براى آنان از پدرش و از آباء گرامی‌اش علیهم السلام و از رسول خدا صلى الله علیه و آله حدیث می‌کرد.

وقتى او را بر مأمون وارد کردم از من جویاى حال و کردار او شد، من آنچه دیده بودم براى او گفتم؛ از رفتار و اعمال شبانه روزش و از رفتن و ماندنش همه‏ را شرح دادم. مأمون گفت: اى پسر أبى‌ضحاک! این مرد بهترینِ خلق روى زمین و علمش از همگان بیشتر و عبادتش افزون‌تر و درست و بجاتر است. پس، آنچه از وى دیده‏‌اى به احدى بازگو مکن تا فضل و بزرگواریش بر کسى ظاهر نگردد مگر از زبان من. و از خداوند یارى می‌جویم بر آنچه نیّت کرده‏‌ام؛ که مقام او را بلند کنم و نامش را در همه جا منتشر سازم و شیوع دهم.

[الشیخ الصدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ترجمه میرزا علی‌اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، ۲ ج، نشر صدوق، طبع اول، ۱۳۷۳؛ باب ۴۴، حدیث ۵؛ ج ۲، صص ۴۲۱ تا ۴۳۰]

*****

حَدَّثَنَا تَمِیمُ بْنُ عَبْدِ اللهِ بْنِ تَمِیمٍ الْقُرَشِیُّ رَضِیَ اللهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی أبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الأنصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ رَجَاءَ بْنَ أبِی الضَّحَّاکِ یَقُولُ‏ بَعَثَنِی الْمَأمُونُ فِی إشْخَاصِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى ع مِنَ الْمَدِینَهِ وَ قَدْ أمَرَنِی أنْ آخُذَ بِهِ عَلَى طَرِیقِ الْبَصْرَهِ وَ الأهوَازِ وَ فَارِسَ وَ لا آخُذَ بِهِ عَلَى طَرِیقِ قُمَّ وَ أمَرَنِی أنْ أحْفَظَهُ بِنَفْسِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ حَتَّى أقْدَمَ بِهِ عَلَیْهِ فَکُنْتُ مَعَهُ مِنَ الْمَدِینَهِ إلَى مَرْوَ فَوَ اللَّهِ مَا رَأیْتُ رَجُلاً کَانَ أتْقَى لِلَّهِ تَعَالَى مِنْهُ وَ لا أکْثَرَ ذِکْراً لِلَّهِ فِی جَمِیعِ أوْقَاتِهِ مِنْهُ وَ لا أشَدَّ خَوْفاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْه…

منبع : مشرق